ΤΟ (ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ) ΔΙΛΛΗΜΑ ΤΗΣ ΟΥΚΡΑΝΙΑΣ ΣΕ 3 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ

Εδώ και πάνω από έναν χρόνο παρατηρούμε το (πρωτίστως πολιτικό) δίλλημα της Ουκρανίας σχετικά με τον προσανατολισμό της χώρας προς Δυσμάς ή Ανατολάς. Πέρα από πολιτικά επιχειρήματα καθώς και ζητήματα κουλτούρας, που κατά καιρούς εγείρονται, στο σημείο αυτό θα αγνοήσουμε την εμπόλεμη κατάσταση στις ανατολικές περιοχές της χώρας, εστιάζοντας σε αμιγώς οικονομικά μεγέθη τα οποία, με τη σειρά τους, δημιουργούν ένα αντίστοιχο οικονομικό δίλλημα, με προφανείς –όμως– (γεω)πολιτικές προεκτάσεις.

1. Εμπορικές σχέσεις

Η χώρα αποτελεί παραδοσιακό εξαγωγέα τροφίμων (αποτελούσε τον σιτοβολώνα της Τσαρικής Ρωσίας και της Σοβιετικής Ένωσης), αλλά και βιομηχανικών πρώτων υλών (πρωτίστως σιδηρομετάλλευμα) ενώ οι (από την σοβιετική εποχή) επενδύσεις σε βαριά βιομηχανία, επιτρέπουν στην Ουκρανία να εξάγει και επεξεργασμένα (τελικά) κεφαλαιουχικά προϊόντα. Αντιθέτως, η απουσία ενεργειακών πηγών (με εξαίρεση ορισμένα αποθέματα γαιάνθρακα) καθιστούν τη χώρα καθαρό εισαγωγέα ενεργειακών πρώτων υλών (σχεδόν αποκλειστικά από τη Ρωσία, Διάγραμμα 1).

Πέρα από τις εισαγωγές ενέργειας, τα 70 χρόνια σοβιετικής εποχής (και τα ακόμα περισσότερα υπό το Τσαρικό καθεστώς) έχουν καταστήσει την ουκρανική οικονομία αναπόσπαστο μέρος της πολύ μεγαλύτερη ρωσικής αγοράς: Είναι ενδεικτικό πως το 30% των εισαγόμενων εμπορευμάτων στην Ουκρανία προέρχονται από τη Ρωσία, ενώ το αντίστοιχο μέγεθος από τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, και νυν χώρες της Κοινοπολιτείας Ανεξαρτήτων χωρών (ΚΑΧ: Αζερμπαϊτζάν, Αρμενία, Γεωργία, Εσθονία, Καζακστάν, Κιργιστάν, Λετονία, Λευκορωσία, Λιθουανία, Μολδαβία, Ουζμπεκιστάν, Ρωσία, Τουρκμενιστάν), αγγίζει το 38% αντίστοιχα! Εντελώς αντίστοιχη είναι η συμμετοχή της Ρωσίας και των χωρών της ΚΑΧ στο σύνολο των εξαγωγών (24% και 36%, αντίστοιχα) ουκρανικών προϊόντων!

Η συντριπτική διαφορά μεταξύ της ρωσικής οικονομίας και των υπόλοιπων σημαντικών εμπορικών εταίρων της Ουκρανίας γίνεται αναλυτικότερα εμφανής στο Διάγραμμα 1, παρακάτω.

Το γεγονός αυτό δημιουργεί τον κίνδυνο αποκλεισμού των ουκρανικών προϊόντων από την, υπό ρωσική πρωτοβουλία, νεοσυσταθείσα τελωνειακή ένωση με άλλες πρώην σοβιετικές δημοκρατίες (προς το παρόν, Καζακστάν και Λευκορωσία), σε περίπτωση που η χώρα επιλέξει την πρόσδεση της στο ευρωπαϊκό «άρμα». Παρά τα προφανή σχετικά οφέλη, η δύσκολη και χρονοβόρα διαδικασία αναπροσανατολισμού της οικονομίας μακριά από τους υπάρχοντες εμπορικούς εταίρους, δημιουργεί σημαντικό βραχυπρόθεσμο κόστος σε μία χώρα με ήδη χαμηλά επίπεδα ανάπτυξης.

Διάγραμμα 1. Σημαντικότερες χώρες προορισμού των εξαγωγών (επάνω) και προέλευσης των εισαγωγών (κάτω) της Ουκρανικής οικονομίας.

_{Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων COMTRADE.}

2. Ξένες επενδύσεις

Οι σημαντικοί εμπορικοί δεσμοί της χώρας με την προς Ανατολάς γείτονα, έχει ως αποτέλεσμα οι άμεσες ξένες επενδύσεις της Ρωσίας να είναι αντίστοιχα ιδιαίτερα υψηλές, ειδικά εάν συνυπολογιστούν τα επίπεδα επενδύσεων που εμφανίζονται να προέρχονται από την Κύπρο, χώρα που ως γνωστόν αποτελεί εξωχώριο (off-shore) κέντρο Ρωσικών συμφερόντων (Διάγραμμα 2). Οι απαιτήσεις Ρωσικών συμφερόντων στην Ουκρανική οικονομία, σε συνδιασμό με τα διαχρονικά εμπορικά ελλείμματα της Ουκρανίας έναντι της Ρωσικής οικονομίας, καταδυκνύει το σημαντικότερο μοχλό πίεσης της Ρωσίας έναντι της χώρας.

Διάγραμμα 2. Χώρες με τα υψηλότερα επίπεδα άμεσων ξένων επενδύσεων στην ουκρανική οικονομία.

_{Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων UNCTAD, Bilateral FDI Statistics.}

3. Ενεργειακή ένταση της οικονομίας

Τέλος, σημαντικό παράγοντα που επιβαρύνει την ουκρανική οικονομία αποτελούν τα  χαμηλά επίπεδα «ενεργειακής παραγωγικότητας» της βιομηχανίας της χώρας και οι επικρατούσες καιρικές συνθήκες, που τοποθετούν τη χώρα ανάμεσα στις οικονομίες με τα υψηλότερα επίπεδα κατά κεφαλήν κατανάλωσης ενέργειας. Σε συνδυασμό με τα χαμηλά επίπεδα ανάπτυξης, η Ουκρανία καταγράφει πολύ υψηλά επίπεδα ενεργειακής έντασης (κατανάλωση ενέργειας προς ΑΕΠ) ή, ισοδύναμα, χαμηλό βαθμό παραγωγής ανά μονάδα ενεργειακής κατανάλωσης.

Στο Διάγραμμα 3, παρακάτω, απεικονίζονται οι χώρες που σημειώνουν τα χαμηλότερα επίπεδα ΑΕΠ ανά τόνο πετρελαίου (ή ισοδύναμης ενέργειας άλλης μορφής) που καταναλώνουν. Παρατηρούμε πως η Ουκρανία διατηρεί την 6η χειρότερη επίδοση χώρας παγκοσμίως, χαμηλότερη κατά 30% από τον αντίστοιχο μέσο όρο των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών και πολύ χαμηλότερα –φυσικά– του παγκόσμιου μέσου όρου. Προφανώς, η ανάγκη της Ουκρανίας για εισαγωγές του συνόλου σχεδόν των ενεργειακών αναγκών της χώρας από το εξωτερικό (σχεδόν αποκλειστικά από τη Ρωσία) εντείνει το πρόβλημα αυτό.

Διάγραμμα 3. Παραγόμενο προϊόν ανά τόνο πετρελαίου (ή ισοδύναμης ενέργειας) που καταναλώνεται για τις χώρες με τα υψηλότερα επίπεδα ενεργειακής έντασης της οικονομίας.

_{Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων World Bank.}

Σημείωση: Το μέσο ΑΕΠ ανά τόνο πετρελαίου που καταναλώνει μία οικονομία, αποτελεί το αντίστροφο μέγεθος της ενεργειακής έντασης. Πατήστε εδώ για να δείτε τις χώρες με τα υψηλότερα/χαμηλότερα επίπεδα ενεργειακής έντασης, το επίπεδο ανάπτυξής τους και το βαθμό εξάρτησης από εισαγωγές ενεργειακών πρώτων υλών.

Ειδικότερα, υπό τα έως πρόσφατα επίπεδα τιμών πετρελαίου (περί τα $100 ανά βαρέλι), καταλήγουμε πως ένας τόνος πετρελαίου λίγους μήνες πριν κόστιζε περί τα $700. Με δεδομένα τα επίπεδα παραγωγής της ουκρανικής οικονομίας ανά τόνο πετρελαίου που καταναλώνεται ($1400, Διάγραμμα 3), η ουκρανική οικονομία ήταν υποχρεωμένη να παραχωρεί στους προμηθευτές ενέργειάς της το 50% του ΑΕΠ της. Με την πρόσφατη αποκλιμάκωση των τιμών πετρελαίου, το αντίστοιχο μέγεθος καταγράφεται σε μόλις (!) 25%.

Φυσικά, η χώρα εκμεταλλεύεται και άλλες μορφές ενέργειας που μειώνουν σημαντικά το μέσο κόστος ενέργειας. Παρόλα αυτά, ο παραπάνω πρόχειρος υπολογισμός είναι ενδεικτικός του προβλήματος της χώρας και των πιθανών πλεονεκτημάτων που εγείρει η στρατηγική πολιτικής και οικονομικής προσέγγισης της Ρωσίας (εξασφάλιση φθηνότερων ποσοτήτων φυσικού αερίου με αντάλλαγμα «πολιτικά ανταλλάγματα»).

Δεν είναι τυχαίο πως στα προαπαιτούμενα της χρηματοδότησης από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο συμπεριλαμβάνεται η σταδιακή κατάργηση των επιδοτήσεων στην κατανάλωση ενέργειας, γεγονός που πιθανόν να καταστήσει την στροφή προς δυσμάς, κοινωνικά επίπονη και –συνεπώς– πολιτικά δυσχερέστερη.